İşte, özne – yüklem uyumsuzluğu konu anlatımı:
Özne – Yüklem Uyumsuzluğu
Birden çok yargılı cümlelerde öznenin her iki tarafın da anlamını karşılaması gerekir.
Özne – yüklem uyumsuzluğu şu şekilde karşınıza çıkar: Öznenin eksik olması, öznenin her iki cümlenin anlamını karşılayamaması (tekillik – çoğulluk ya da şahıs bakımından hatanın olması).
A) Kişi Bakımından Uyum
Özneyi oluşturan kişi ile yüklemin aldığı kişi eki arasında uyumun olması gerekir. Örneğin “Sen, Erhan ve ben eşyaları taşıyacağım.” cümlesinde özne aslında “biz”dir ve yüklemin aldığı kişi ekiyle (ben) uyuşmamaktadır.
Düzeltme: Sen, Erhan ve ben eşyaları taşıyacağız.
Örnekler:
Konuyu yalnızca Cemil ve sen anlatacaksın.
Özne: Cemil ve sen (siz)
Yüklem: Anlatacaksın
Açıklama: Gördüğünüz gibi özne ile yüklem arasında kişi bakımından uyumsuzluk oluşmuştur.
Düzeltme: Konuyu yalnızca Cemil ve sen anlatacaksınız.
Seninle Cemil, kitap fuarında birçok yazarla karşılaştı.
Özne: Seninle Cemil (2. Çoğul)
Yüklemin aldığı kişi eki: O (3. Tekil)
Açıklama: Gördüğünüz gibi özne ile yüklem arasında kişi bakımından uyumsuzluk varıdır. O yüzden yüklemin bu kişi ekine uygun olması gerekir.
Düzeltme: Seninle Cemil, kitap fuarında birçok yazarla karılaştınız.
Yarışmaya bizim sınıftan sadece Erhan ve ben gideceğim.
Özne: Erhan ve ben (biz)
Yüklem: gideceğim (ben)
Açıklama: Özne ve yüklem kişi bakımından birbiriyle uyuşmamaktadır.
Düzeltme: Barışmaya bizim sınıftan sadece Erhan ve ben gideceğiz.
B) Tekillik Çokluk Bakımından Özne – Yüklem Uyumsuzluğu
Temelde özne tekilse yüklem tekil, özne çoğulsa yüklem tekil ya da çoğul olabilir.
Özne hayvan ya da cansız varlıktan oluşuyorsa yüklem de tekil olur.
Eğer özne fabl metinlerindeki gibi kişileştirme kazanmışsa yüklem tekil veya çoğul olabilir.
Örnekle:
Kuşlar birden havalandılar.
Özne: Kuşlar
Yüklem: Havalandılar
Açıklama: İnsan dışı varlık olan “kuşlar” sözcüğü özne olduğunda yüklem çoğul ekini almaz.
Düzeltme: Kuşlar birden havalandı.
Not: Yüklemin çoğul olması için öznenin ya insan olması gerekir ya da kişileştirme yoluyla insan özeliği kazanması gerekir.
Örnekler:
Kediler kaldırımda dolanıyorlardı (Yanlış)
Kediler kaldırımda neşeyle dolanıyorlardı (Doğru)
Sunumda yapılan konuşmalar, konukları çok etkilediler.
Özne: Sunumda yapılan konuşmalar
Yüklem: etkilediler
Açıklama: Görüldüğü gibi özne insan dışı varlıktır, o yüzden yüklemin tekil şahısta çekimlenmesi gerekir.
Düzeltme: Sunumda yapılan konuşmalar, konukları çok etkiledi.
Bilgi: Yukarıdaki örnekte görülen bu hata aynı zamanda ek fazlalığıdır.
C) Özne Eksikliği
Herkes bu konuda beni destekliyor ama bana yardım etmiyor.
Özne: Herkes
Yüklem: Yardım etmiyor (İkinci yüklem)
Açıklama: Gördüğünüz gibi birden çok yargılı cümlede tek özne var (herkes). Bu özne ikinci cümlenin yüklemiyle uyumlu değil. O yüzden “ama” bağlacından hemen sonra yeni bir özne gelmeli.
Düzeltme: Herkes bu konuda beni destekliyor ama kimse bana yardım etmiyor.
Ürünlerimizin hepsi satıldı ve iade edilmedi.
Özne: Ürünlerimizin hepsi
Yüklem: İade edilmedi (2. yüklem)
Açıklama: “hepsi” öznesi olumlu olduğu için aynı anlamdaki yüklemlerle kullanılır ancak ikinci yüklem olumsuz olduğu için kendi anlamına uygun bir öznenin gelmesi gerekir.
Düzeltme: Ürünlerimizin hepsi satıldı ve hiçbiri iade edilmedi.
Sıkça Sorulan Sorular
Özne insan olup çoğul ekini almışsa yüklem tekil ya da çoğul olabilir. Çoğul ekini alan özne insan dışındaki bir varlık ya da kavramdan oluşuyorsa yüklem tekil olur ancak bu tür özneler kişileştirme yoluyla insan özelliği kazanmışsa yüklem tekil de olur, çoğul da olur.
Fiilin özne ile olan ilişkisidir. Bu ilişkiye göre fiiller etken, edilgen, dönüşlü veya işteş olurken özneler de gerçek, sözde ya da örtülü olur.
Kurallı cümlede sonda bulunur. Cümlenin anlamını tamamlar.
Yükleme “kim” ya da “ne” sorusu sorulur.