İşte ikileme konu anlatımı:
İkileme Nedir?
İki sözcüğün birleşerek oluşturduğu bütünlüktür.
İkilemeler kalıplaşmış söz gruplarıdır.
İkileme Örnekleri
Güçlü kuvvetli, uçsuz bucaksız, ezik büzük, gide gele, derinden derine, paldır küldür, büyük küçük, süklüm püklüm, gürül gürül, gider gitmez…
A) Oluşumlarına Göre İkileme
Sözcük Tekrarıyla Oluşanlar
Hızlı hızlı, gece gece, uzun uzun, güzel güzel…
Eş Anlamlı Kelimelerden Oluşanlar
Akıllı uslu, bitmez, tükenmez, ses seda…
Yakın Anlamlı Kelimelerden Oluşanlar
Eş dost, yalan yanlış, doğru dürüst…
Zıt Anlamlı Kelimelerden Oluşanlar
Dost düşman, düşe kalka, irili ufaklı, gece gündüz…
Biri Anlamlı Diğeri Anlamsız Kelimelerden Oluşanlar
Tek tük, ufak tefek, çoluk çocuk…
İkisi Anlamsız Kelimelerden Oluşanlar
Ivır zıvır, eciş bücüş, süklüm püklüm…
Yansıma Sözcüklerden Oluşanlar
Çatır çatır, cızır cızır, fokur fokur, horul horul…
Biri Olumlu Diğeri Olumsuz Kelimelerden Oluşanlar
Koşar koşmaz, anlar anlamaz, izler izlemez…
Soru Edatından (mı, mi, mu, mü) Oluşanlar
Düşünceli mi düşünceli, hızlı mı hızlı, lezzetli mi lezzetli…
“m” Ünsüzünden Oluşanlar
Param mara, ev mev, iyi miyi, defter mefter…
B) Dönüştükleri Sözcük Türüne Göre İkileme
1. İsim Görevinde Olan İkileme
Genellikle isim çekim ekini (iyelik, çoğul, tamlayan, hal, ek fiil ekleri) alarak isimleşir. İsimler gibi bir varlık, olay, durum ya da soyut bir kavrama karşılık gelir.
Örnekler:
Varını yoğunu satmış. (İsim çekim eki alarak isimleşmiş.)
Hocaların hocası (İsim tamlaması kurmuş.)
Ondan bir daha yardım mardım istemem.
2. Sıfat Görevinde Olan İkileme
Bu görevdeki ikileme, isimlerin önüne gelerek onları niteler.
Örnekler:
Eğri büğrü ağaçlar görenleri şaşırttı.
Zamanında zengin mi zengin bir insandı.
Onun türlü türlü huyu vardı.
3. Zarf Görevinde Olan İkileme
Zarflar gibi durum, zaman ya da miktar anlamı bildiren ikilemelerdir.
Örnekler:
Bana üzgün üzgün bakıyordu.
Çaydanlıktaki su fokur fokur kaynıyor.
Gece gece iş çıkarma.
C) Kazandıkları Anlama Göre İkileme
1. Betimleme Anlamında Olanlar
Varlık ya da mekânın biçimsel özelliklerini bildiren bu tür ikilemeler genellikle en, boy ya da renk bildirir.
Örnekler:
Sahilde irili ufaklı çakıl taşları vardı. (Biçimsel özellik)
Kara kara gözleriyle etrafa bakıyordu. (Renk)
2. Niteleme Anlamında Olanlar
Sıfatlar gibi isimlerin önüne gelerek onların anlamını etkiler.
Örnekler:
Ivır zıvır işlere zaman ayırmamalısın.
Zehir zemberek sözlerle halasını şaşırttı.
3. Pekiştirme Anlamında Olanlar
Anlatımı güçlendirmek için kullanılan ikilemelerdir. Üslubun etkili olmasını sağlar. Genellikle “mi” soru edatıyla oluşur.
Örnekler: çalışkan mı çalışkan, iyi mi iyi, güçlü mü güçlü ya da hızlı mı hızlı.
4. Durum Anlamında Olanlar
Tıpkı zarflar (belirteç) gibi fiil soylu sözcüklerin nasıl olduğunu bildiren kelime gruplarıdır.
Örnekler:
Toplantıda bağıra bağıra konuşmanın bir anlamı yoktu.
Bahçedeki ağaçları teker teker budadı.
Merdivenlerden yukarı hızlı hızlı çıktı.
İleri geri konuşunca salondakilerin tepkisini aldı.
5. Zaman Anlamında Olanlar
“Ne zaman?” sorusuyla bulunan bu tür ikilemeler olayın zamanını bildirir. Genellikle zarflar içinde yer alır.
Örnekler:
Sesi duyar duymaz dışarı çıktı. (Tezlik)
Babası gelir gelmez kitabı eline aldı. (Tezlik)
Ağacın gölgesinde otura otura sıkıldım. (Süreklilik)
6. Miktar Anlamında Olanlar
Kendinden sonraki fiil soylu sözcüklerin miktarını bildirir. Tıpkı miktar zarfları gibi “Ne kadar?” sorusuyla bulunur.
Örnekler:
Kolundaki şişlik azar azar küçülüyordu.
O sınava hiç mi hiç çalışamamış.
7. Kesinlik Anlamında Olan İkileme
Bir olayın mutlaka gerçekleşeceğini bildiren ifadelerdir. Ayrıca bu ifadeleri kullanan kişi öne sürdüğü iddiasında kendine güveniyordur.
Örnekler:
Çalışmalarımız er geç tamamlanacak.
Eninde sonunda benim dediğim olacak.
8. Tahmin (Yaklaşık) Anlamında Olanlar
Bu anlamda kullanılan ikileme “yaklaşık olarak” anlamını bildirir.
Örnekler:
Tezgâhtaki ürünlerin hemen hemen hepsi satıldı.
Aşağı yukarı on yıl önce Samsun’daydım.
9. Aşama Anlamında Olanlar
Aşamalı durum bildiren bu ikilemeler bir durumun basamak basamak daha iyi veya kötüye gittiğini ifade eder.
Örnek: Hastanın durumu günden güne düzeliyordu.
D) Bulundukları Ögeye Göre İkilemeler
1. Yüklem İçinde Olan İkileme
Tek başına veya söz grubu halinde yüklem olur. Böylece cümlenin anlamca tamamlanmasını sağlar.
Örnekler:
Yanağı al al, gözleri kara kara.
Yağmur damlaları iri iriydi.
2. Özne İçinde Olanlar
Yükleme sorulan “kim” ya da “ne” sorusuyla bulunur.
Örnekler:
Onun bitmez tükenmez bir enerjisi vardı.
Kırık dökük eşyalar yolun karşısındaki çöpe atıldı.
3. Nesne İçinde Olan İkileme
Nesne içinde yer alır yani öznenin yaptığı işten etkilenir. “neyi, kimi, ne?” sorularından biriyle bulunur.
Örnekler:
Eski püskü kıyafetleri dolaptan alıp çöpe attı.
Mırın kırın eden görevliyi sonunda ikna etti.
4. Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) İçinde Olan İkileme
Yer tamlayıcısı içinde yer alan bu tür ikilemeler tek başlarına veya söz grubu halinde nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden sorularından biriyle bulunur.
Örnekler:
Yarım yamalak işlerden bir hayır gelmez.
Saçma sapan düşüncelerden bir an önce kurtul.
5. Zarf Tümleci İçinde Olan İkileme
Zarf tümleci içinde yer alarak fiil yükleminin durum ya da zamanını bildirir.
Örnekler:
Olan biteni birer birer anlattı.
Bir kafeye gidip baş başa konuştuk.
6. Edatlı Tümleç İçinde Olan İkileme
“ile” edatıyla bütünleşip birliktelik veya araç anlamı bildirir. “Ne ile, kim ile?” sorularından biriyle bulunur.
Örnekler:
Toplantıya katılan adam, kılık kıyafetiyle dikkatimizi çekti.
Deste deste parayla alışverişe gitmiş.
E) İkilemelerin Genel Özellikleri
1. İkilemeler kalıplaşmış söz gruplarıdır bu yüzden ikilemeyi oluşturan sözcüklerin yeri değişmez.
Örnek:
Allı pullu elbise (doğru kullanım)
Pullu allı elbise (yanlış kullanım)
2. İkileme arasında herhangi bir noktalama işareti gelmez.
Örnek:
az, çok (yanlış)
az çok (doğru)
3. Bazı ikilemeler daha sonra kalıplaşarak birleşik yapılı sözcük haline gelmiştir.
Örnek: Onun gelmesiyle bütün plan altüst oldu.
Sıkça Sorulan Sorular
Hayır, pekiştirmeli sözcüktür.
Evet, “mi” soru edatıyla oluşmuş ikilemedir.