Yazarlar metinlerinde olayları kahramanların ağzından ya da dışarıdan anlatır. Bu da kişi ağzıyla anlatım olarak karşınıza çıkar. İşte, 1 ve 3. kişi ağzından anlatım:
1 ve 3. Kişi Ağzından Anlatım
1. Kişi Ağzından Anlatım Nedir?
Olayı anlatan kişi olayın içindedir.
Anlatıcı olayları kendi bakış açısından, yani birinci tekil şahıs (ben) olarak ifade eder.
Bu anlatım tarzında ‘ben, sen’ veya ‘biz, siz’ zamirleri kullanılır.
Anlatıcı, olayların merkezinde olan ve genellikle kişisel duygu ve düşüncelerini paylaşan kişidir.
Örnekler
Sobaya attığım kütükler hemen yandı. (Benim attığım)
Annemin yaptığı mantıya bayılırım. (Ben bayılırım)
Yoğun kar yağışı nedeniyle yolda zor ilerliyorduk. (Biz zor ilerliyorduk)
Yeni gelen kitapları boş dolaplara yerleştirdim. (Ben yerleştirdim)
Bu geniş bahçede yarın kır düğünü yapacağım. (Ben yapacağım)
3. Kişi Ağzından Anlatım Nedir?
Olayı anlatan kişi olayın içinde değildir.
Olayları, hikâyedeki kişilerden bağımsız olarak dışarıdan bir gözle anlatır.
Bu tarz anlatımda ‘o’, ‘onlar’ zamirleri kullanılır.
Anlatıcı, karakterlerin düşünce, his ve eylemlerinden bağımsızdır ve genellikle tarafsız bir bakış açısı sunar.
Örnekler
Arda’nın sınıf başkanı olacağı daha ilk dakikalardan belirmişti.
Sanatçı konserdeki enerjisiyle insanları coşturdu.
Çocukla annesi çimlerin üstünde doya doya eğlendi.
Yerdeki çamura basmamak için dikkatlice yürüdü.
Hava soğuyunca üzerine kalın bir yelek aldı.
Karışık Örnekler
Tahlil sonuçları iyi olduğu için sevindi. (O / 3. kişi)
Fasulye ekiminden önce tarlayı traktörle sürdük. (Biz / 1. kişi)
Servisi kaçırdığı için yaklaşık iki buçuk kilometre yürüdü. (O / 3. kişi)
Kasaba ortamında, doğal güzelliklerin içinde geçti çocukluğum. (Ben / 1. kişi)
Birazdan çıkacağı için çantasını duvardaki askıdan aldı. (O / 3. kişi)
Genel Özellikleri Neler?
Her iki anlatım tarzının da kendine has özellikleri vardır. 1. kişi ağzıyla anlatımda anlatıcının kişisel deneyimleri ön plandadır. Bu tarzda okuyucu, anlatıcının iç dünyasına daha yakındır. 3. kişi anlatımında ise olaylar daha geniş bir açıdan sunulur. Anlatıcı, olayları ve karakterleri dışarıdan izleyen bir gözlemci gibidir.
Taktik: Bu anlatım tarzlarını ayırt etmek için metni dikkatlice okumak, yüklemlerin aldığı kişi eklerine ya da kullanılan zamirlere odaklanmak gereklidir. Olayın içinde “ben” kişisi varsa 1. kişi, yoksa 3. kişi ağzıyla anlatımdır. Bu yöntemler yazarın hikâyeyi nasıl bir açıdan sunmak istediğinin anahtarlarıdır.
Dikkat: Düşünce yazılarında 1 ve 3. kişi ağzıyla anlatım özelliği aranmaz.
Dikkat: Bir cümlenin çoğu bölümleri 3. kişi ağzıyla anlatılsa da bir yerde 1. kişi ağzıyla anlatım varsa cevabımız 1. kişi olur. Örneğin “Tahtaya konuşma yapmak için çıkan Orhan, bana bakınca gülümsedi.” cümlesinde “çıkan ve gülümsedi” sözcükleri 3. kişi bildirir ancak “bana” zamiri anlatım özelliğini değiştirip cümleyi 1. kişi haline getirmiştir.
Örnek Metinler:
Büyük bir gemi buz kütlelerini aralaya aralaya ilerliyordu. Kuzey yarım kürede yaz mevsimiydi ama kutup bölgesinde olduğu için karada her yer buzlarla kaplıydı. Uygun bir yerde bir grup avcı filikalarla gemiden uzaklaştı… (3. kişi)
Sesi duyar duymaz balkona çıktım. Gürültünün geldiği yöne bakınca çık şaşırdım çünkü park halindeki koca otobüsü 3 boyutlu sinema salonuna çevirmişlerdi. Çocuklar birden alana varmış, sıranın kendilerine gelmesini bekliyordu. Ben de annemden izin alıp heyecanla aşağı indim… (1. kişi)
Uyarı: Bir metnin kaçıncı kişi ağzıyla anlatımın olduğunu bulmak için sorularda çıkan metinleri sonuna kadar okumanız gerekir. Çünkü metnin sonuna kadar o, onlar gibi kişiler kullanılırken en sonda 1. kişi olabilir.
Örnek: Sınıf kapısının önünde duran Oktay, bir süre arkadaşlarıyla sohbet etti. Daha sonra öğretmenin yaklaştığını görünce içeri girdi. Heyecanla öğretmenin şimdi geleceğini söyleyip sırasına doğru ilerleri. Yanımdan geçerken kalemimi düşürdü ama umursamadan yerine oturdu…
Açıklama: Yukarıdaki metinde gördüğünüz gibi ilk üç cümlede 3. kişi ağzıyla anlatım vardı ancak son cümlede “yanımdan” ve “kalemimi” sözcükleri 1. kişi iyelik ekleri almış bu yüzden olayın içinde artık 1. kişi de vardır.
Dikkat: Metnin ilk üç cümlesini okuyunca üçüncü kişi ağzından anlatımın olduğunu görürsünüz ancak son cümlede “yanımdan” ve “kalemimi” ifadeleri anlatımın türünü değiştirmiş, birinci kişi ağzından anlatıma çevirmiştir. Ayrıca bir metinde kaçıncı kişi ağzıyla anlatımın olduğunu belirlemek için sadece fiil yüklemlerine bakmak yetmez. İyelik ekini almış isimler de bu anlatımın kişisini değiştirebilir.
Sıkça Sorulan Sorular
Olaya dayalı metinlerde (hikâye, roman, masal, fabl, efsane, anı…) 1 ya da 3. kişi ağzıyla anlatım olur yani toplam iki çeşit anlatıcı vardır.
2. tekil ve çoğul şahısları “sen” ve “siz” zamirleriyle ifade ederiz. Fiiller bu zamirlere uygun kişi ekleri alır ancak bu ekler anlatımın kişisini değiştirmez. Onlar da 1. kişi ağzından anlatıma dahildir.
1. tekil (ben), 2. tekil (sen), 1. çoğul (biz), 2. çoğul (siz) kişi veya iyelik eklerinin olduğu cümleler 1. kişi ağzından anlatımdır. 3. tekil (o) ve 3. çoğul (onlar) kişi veya iyelik eklerinin olduğu cümleler de 3. kişi ağzıyla anlatımdır.
1 ve 3. kişi ağzından anlatım, kelimelerin aldığı bazı eklerle anlaşılır ve bakış açılarının bulunmasında kaynaklık eder.